Okres rozwoju senso-motorycznego dziecka rozpoczyna się w okresie prenatalnym i trawa do wieku przedszkolnego. Nabyte w tym wieku umiejętności umożliwiają dziecku tworzenie właściwych relacji
z otoczeniem oraz przebieg prawidłowego procesu uczenia się. Umiejętności tworzą się w przebiegu procesu rozwoju oraz dojrzewania OUN. W tym czasie dziecko zdobywa informację o sobie oraz otaczającym go środowisku, dzięki czemu tworzy zasoby pojęciowo-słowne oraz potrafi w coraz bardziej precyzyjny sposób konstruować odpowiedzi na działające bodźce. Jeżeli rozwój przebiega prawidłowo pod koniec okresu przedszkolnego pojawiają się umiejętności świadczące o podstawowym poziomie zintegrowanej pracy wszystkich zmysłów takie jak: zdolność do koncentracji, umiejętność uczenia się, abstrakcyjnego rozumowania, organizacja procesów myślenia oraz działania psychoruchowego, samoakceptacja, opanowanie, pewność siebie, lateralizacja oraz rozumienie i przestrzeganie ogólnie przyjętych sposobów zachowania.
Ayres wyróżnia w trakcie rozwoju konkretne poziomy, na których dokonuje się integracja między zmysłami. Na kolejnych poziomach kształtują się coraz bardziej złożone funkcje psychoruchowe. W przebiegu prawidłowej ciąży stopniowo kształtują się i dojrzewają wszystkie narządy sensoryczne. Najwcześniej rozwijają się systemy sensoryczne związane
z ruchem. Należą do nich podstawowe systemy sensoryczne takie jak: zmysł czucia powierzchniowego, głębokiego i równowagi.
Podstawą rozwoju dziecka jest ruch. Niezależnie od szerokości geograficznej i czynników środowiskowo-kulturowych kolejność przebiegu rozwoju ruchowego (pojawiających się po sobie umiejętności ruchowych)
u wszystkich dzieci jest zbliżona, choć może się różnić czasem występowania tych umiejętności. Rozwój ruchowy dąży do uzyskania pozycji wertykalnej, czyli doskonaleniu umiejętności przeciwstawiania się sile grawitacji na coraz mniejszej płaszczyźnie podparcia ciała.
Zdobywanie coraz lepszych umiejętności ruchowych umożliwia poznawanie siebie oraz otoczenia, a także odbieranie i rozumienia coraz większej ilości doznań zmysłowych, co z kolei wpływa na doskonalenie nowych umiejętności i motywuje do chęci poznania i uczenia się. Doznania ruchowe oraz zmysłowe oddziałują wzajemnie na siebie.
Zmysł dotyku (system taktylny) jako pierwszy uaktywnia się w życiu płodowym. Od momentu wytworzenia się receptorów dotyku w skórze dziecko nieprzerwanie odbiera bodźce kształtujące jego „mapę czuciową” ciała. Po narodzinach dziecko będzie doskonaliło i rozwijało informacje płynące z systemu taktylnego, gdyż nowe środowisko dostarczy mu więcej doznań taktylnych płynących z kontaktu z różnymi przedmiotami, co wpływa na rozwój dróg i okolic czuciowych kory mózgowej.
Na odczuwanie składa się czucie powierzchowne (eksteroceptywne), głębokie (proprioceptywne – odczuwanie ruchu i pozycji ciała), czucie temperatury oraz bólu. Receptory dotyku, temperatury i bólu znajdują się
w skórze. Receptory czucia głębokiego znajdują się głównie w ścięgnach
i mięśniach.
Reakcja na dotyk okolic warg i nosa pojawia się w 6 t.c.. W 10 t.c. pojawia się reakcja na dotyk brody, powiek i rąk, a w 12 t.c. na dotyk reaguje całe ciało z wyjątkiem górnej i tylnej części głowy (zmniejszona wrażliwość tych okolic utrzymuje się do porodu).
Kora czuciowa w chwili narodzin jest najlepiej rozwiniętą i najbardziej dojrzałą częścią mózgu, jest to przyczyną dużej wrażliwości na dotyk noworodka. Najbardziej uwrażliwiona jest okolica ust, wrażliwość ta utrzymuje się do ok 7.m.ż., po czym nieco słabnie.
Wrażliwość na ból zwiększa się po narodzinach i utrzymuje się przez pierwsza lata życia, następnie osiąga poziom, na którym utrzymuje się przez resztę życia. Wraz z procesem dojrzewania reprezentacji czuciowej
w korze mózgowej, dziecko doskonali umiejętność lokalizacji bólu.
Wrażliwość na ból jest powiązana ze stanem psychofizycznym
i zmienia się pod wpływem takich czynników jak: stres, zmęczenie, pogorszenie stanu zdrowia, wzburzenie emocjonalne. W określonych sytuacjach wrażliwość ta zwiększa się lub zmniejsza. U niemowląt reakcję na ból zmniejsza ssanie, przytulanie, kołysanie. Doznania bólowe nie są zapamiętywane przez dziecko, natomiast mogą mieć wpływ na kształtowanie się niewłaściwych reakcji emocjonalnych.
System taktylny (zmysł dotyku) odgrywa zasadniczą rolę w procesie poznawania siebie i otaczającego świata. Znaczącą rolę w prawidłowym, harmonijnym rozwoju tego sytemu, jak i na całościowy rozwój ma odpowiednia pielęgnacja wykonywana przy noworodku
i niemowlęciu. Odpowiednia ilość bodźców dostarczana jest poprzez branie na ręce, kołysanie, karmienie, przewijanie. Podczas tych czynności jeżeli towarzyszy im przekazywanie pozytywnych emocji poprzez kontakt wzrokowy, język mamki, nucenie melodii, śpiewanie, wskazywanie
i nazywanie przedmiotów (prowokowanie podążania wzrokiem) wszystkie systemy sensoryczne są odpowiednio stymulowane. Dostarczanie dziecku odpowiedniej ilości bodźców korzystnie wpływa na dojrzewanie OUN.
Obwody nerwowe przewodzące bodźce dotykowe łączą się na poziomie pnia mózgu, a później wzgórza i kory mózgowej z kolejno rozwijającymi się obwodami innych zmysłów czyli równowagi i słuchu.
Zmysł równowagi zaczyna funkcjonować około 7 t.c. (później niż dotyk), natomiast jako pierwszy dojrzewa. Dojrzałość neuronalną osiąga
w 6 m.c. Zmysł ten występuje u wszystkich organizmów na ziemi muszących poruszać ciałem względem grawitacji i ze względu na to uznany jest filogenetycznie za stary zmysł. Narząd ten znajduje się w jamie czaszki w części skalistej kości skroniowej. Błędnik kostny w środkowej części nazywa się przedsionkiem, przednia to ślimak, natomiast tylna nazywana jest kanałami półkolistymi. W błędniku kostnym znajduje się błędnik błoniasty. Struktura ta tworzy ucho wewnętrzne, zawierające system przedsionkowy oraz narząd słuchu czyli ślimak. Narząd równowagi
i słuchu zaczyna rozwijać się jednocześnie, natomiast część przedsionkowa dojrzewa szybciej.
W 10 t.c. płód zaczyna reagować na stymulację ruchową. Z faktu szybkiego rozwoju tego systemu jest on podatny na uszkodzenia. Prawidłowy rozwój narządów zmysłu równowagi umożliwia dziecku orientację w zmianie pozycji ciała oraz położenia względem siły grawitacji.
Przez całe okres ciąży system przedsionkowy usprawnia swoje funkcję oraz doskonali współdziałanie poszczególnych narządów zmysłowych, dzięki stymulacji płynącej z nieustannych ruchów płodu i zmian pozycji. Wiele odruchów i reakcji odruchowych występujących po narodzeniu jest uwarunkowana dojrzałością i reaktywnością systemu przedsionkowego. Dzięki stymulacji tego systemu do mózgu stale dopływają bodźce. Po narodzinach system przedsionkowy funkcjonuje w innym środowisku niż to, w którym dojrzewał. W tedy też do aktywności ruchowej włącza się błędnik i pojawiają się odruchowe odpowiedzi związane
z systemem przedsionkowym.
Zmysł kinestetyczny (propriocepcja) pozwala na orientację ułożenia części ciała względem siebie oraz odczuwanie napięcia mięśniowego. Początkowo współpracuje on z zmysłem równowagi, następnie podejmuje współpracę ze zmysłem wzroku i słuchu.
Po narodzinach dziecko nie lokalizuje źródła dźwięków, dzieję się tak ze względu na niedojrzałość OUN (słuchowa część kory mózgowej nie potrafi świadomie odbierać informacji słuchowych) oraz z powodu wód płodowych i mazi płodowej znajdującej się w zewnętrznym przewodzie słuchowym. Dziecko rodzi się z pewną zdolnością do rozpoznawania melodii i mowy ze względu na to, że obszary kory mózgowej odpowiedzialne za rozpoznawanie krótkich dźwięków są nieco bardziej dojrzałe i większe na etapie życia wewnątrzłonowego.
Struktury nerwowe łączące się z systemem słuchowym kształtują się poprzez doświadczenie (doznania słuchowe). Preferencje do powtarzanych dźwięków pojawiają się w okresie ciąży. Wczesne doświadczenia słuchowe odgrywają dużą rolę w kształtowaniu się wyższych funkcji mózgu, takich jak funkcje poznawcze, emocjonalne i językowe. W trzecim trymestrze ciąży zwiększa się zdolność rozpoznawania dźwięków, o docierające
z zewnątrz bodźce słuchowe zaczynają kształtować ośrodki mowy
w mózgu. Umiejętność lokalizacji źródła dźwięku rozwija się dopiero
w pierwszym półroczu po urodzeniu. W okresie niemowlęcym informacje słuchowe są opracowywane znacznie wolniej. Dużą rolę w kształtowaniu różnicowania słuchowego ma język mamki.
Zmysł wzroku jest jedynym systemem sensorycznym, który w okresie prenatalnym nie odbiera bodźców. W chwili urodzenia oraz w 1 m.ż. funkcjonuje niedojrzale. Największy wpływ na jego rozwój ma doświadczenie. System wzrokowy posiada największą reprezentację korową oraz najbardziej skomplikowaną budowę, przebieg informacji
i przekaz zachodzący w niezwykle rozbudowanej ilości połączeń nerwowych, w porównaniu z innymi zmysłami.
Tuż po urodzeniu gałki oczne poruszają się w sposób nieskoordynowany, co bardzo szybko się zmienia. Wkrótce pojawia się umiejętność śledzenia bodźca oraz fiksacji wzroku. Noworodek widzi tylko pojedyncze elementy obrazu ponieważ nie potrafi dostosować ostrości wzroku. Najbardziej dojrzała jest w tym okresie część kory odpowiedzialna za widzenie barw. Niemowlę szybko nawiązuje kontakt wzrokowy z matką, pojawia się naśladowanie mimiki, a około 6 t.ż. pojawia się uśmiech społeczny. W 2-3 m.ż. dziecko zaczyna postrzegać twarz jako całość. W 4 m.ż. wrażliwość na barwy jest na takim samym poziomie jak u dorosłego. Początkowo wodzenie wzrokiem i akomodacja nie występują, więc ten sam przedmiot pokazywany z różnej odległości wydaję się inny. Między 6 a 8 m.ż. postrzeganie otoczenia przez niemowlę jest zbliżone do sposobu widzenia dorosłego. Szybki rozwój systemu wzrokowego ma zasadniczy wpływ na rozwój ruchowe (poprze naśladowanie, podążanie do interesującego przedmiotu). Wzrok ma również duży wpływ na rozwój mowy. Niemowlęta, które reagują na kierowanie uwagi (podążają wzrokiem za spojrzeniem rodziców w kierunku obiektu) w pierwszych dwóch latach życia, przyswajają więcej słów w porównaniu do rówieśników. Poprzez kierowanie uwagi wzrokiem przekazuje się ważne sygnały, czego nie można uzyskać w trakcie oglądania filmów lub korzystania z urządzeń elektronicznych.
Dzięki stałej zmianie wód płodowych w okresie wewnątrzłonowym zmysł smaku i powonienia jest intensywnie stymulowany, dzięki czemu tuż po narodzinach są już w pełni dojrzałe.
Sen pozwala dziecku na redukowanie ilości bodźców docierających do OUN. Im więcej jest stymulacji ze środowiska zewnętrznego, tym mniejsza jest aktywność dziecka. Zbyt duża liczba bodźców, lub zbyt intensywna stymulacja powoduje niepokój, który utrzymuje się przez cały czas trwania bodźca. Gdy bodźców jest zbyt wiele dziecko zasypia. Odpowiednia ilość oraz jakość snu ma duże znaczenie dla dojrzewania oraz organizacji układu nerwowego.
Prawidłowy rozwój dziecka jest warunkowany poprze dojrzewający OUN, na który wpływ mają bodźce docierające ze środowiska otaczającego dziecko. Przejawia się to w doskonaleniu poszczególnych funkcji oraz coraz dojrzalszych i bardziej precyzyjnych reakcjach na bodźce. Poprzez ruch dziecko zdobywa doświadczenia oraz informacje pozwalające na poznanie ciała, jego granic oraz zależności działania od grawitacji. Najintensywniejszy rozwój systemów sensorycznych, integracja wszystkich zmysłów przypada na pierwsze lata życia. Czynności poznawcze oraz motoryczne wyraźnie się rozwijają. Poprzez uczenie motoryczne kształtuje się kontrola motoryczna i utrwalają się wykonywane wzorce ruchowe. Motywacja do poznawania otoczenia wpływa na rozwijanie się umiejętności ruchowych, które stają się coraz bardziej skoordynowane, lepiej kontrolowane oraz uświadomione w OUN. Wielokrotne powtarzanie ruchów przyczynia się do ich automatyzacji. Odczuwanie ruchu kształtujące się początkowo na drodze odruchowej umożliwia odczuwanie schematów ruchowych, zapamiętywanie ich, a następnie wykorzystywanie tych doświadczeń do tworzenia pierwszych dowolnych programów ruchowych – planowanie motoryczne. Z czasem umiejętność ta staje się coraz bardziej złożona i kontrolowana, co motywuje dziecko do poszukiwania nowych form aktywności, które dadzą satysfakcję z ich wykonania.
Ayres J.A., Dziecko a integracja sensoryczna, wyd. Harmonia, Gdańsk 2015
Ayres J.A., Integracja sensoryczna a zaburzenia uczenia się, wyd. Harmonia, Gdańsk 2018
Borkowska M., Integracja sensomotoryczna w rozwoju dziecka, wyd. Harmonia, Gdańsk 2018
Shumway-Cook A., Woollacott M.H., Motor Control, wyd. Wolters Kluwer, 2017,
